Nếu bỏ qua yếu tố tôn giáo – tâm linh cụ thể, việc học Thiền như một nhà tâm lý học đường sẽ mang lại cho chúng ta nhiều lợi ích giáo dục trong bối cảnh giáo dục luôn thay đổi ngày nay.
Ở góc độ Thiền, giáo dục không chỉ là truyền đạt kiến thức mà còn là hành trình giúp con người tìm lại sự cân bằng, bình yên và tốt đẹp trong tâm hồn. Tuy nhiên, trong thời đại kỹ thuật số ngày nay, trường học phải chịu áp lực rất lớn: nhịp độ bận rộn, kỳ thi khó, công nghệ thay đổi liên tục làm suy yếu khả năng tập trung, giáo viên và học sinh mệt mỏi trong cuộc đua thành công. Giữa tình hình đó, Thiền được thừa nhận là “nghệ thuật sống có ý thức” như một phương pháp giáo dục nhân văn, chữa lành và khai mở trí tuệ.
Khi đưa vào trường, Thiền giúp người dạy và người học trở về với chính mình, với nền giáo dục dựa trên sự im lặng, thấu hiểu, nhân ái và sẻ chia.
Giáo dục phải phát triển nhân cách học sinh và dạy các em nghệ thuật sống hòa hợp
THIỂN TRONG MÔI TRƯỜNG GIÁO DỤC CÔNG NGHỆ
Từ “Zen” xuất phát từ tiếng Phạn và có nghĩa là “sự tĩnh lặng” hay “sự phản chiếu nội tâm”. Khi truyền sang Trung Quốc, từ này được phiên âm là “Zen-na” và rút gọn thành “Zen” (禪). Về cơ bản, Thiền là nghệ thuật sống chánh niệm, khả năng duy trì thời điểm hiện tại mà không bị ảnh hưởng bởi ảo tưởng hay sợ hãi.
Trong giáo dục, Thiền có thể đóng vai trò là một hình thức giáo dục tình cảm, đạo đức và trí tuệ. Thiền dạy con người quan sát tâm trí, hiểu được cảm xúc của chính mình và của người khác, từ đó quản lý cuộc sống và hoạt động một cách khoan dung và tỉnh táo. Thiền sư Thích Nhất Hạnh từng nói: “Dạy mà không dạy, cách thở, cách lắng nghe, cách mỉm cười… mới chỉ là một nửa việc dạy”. Thiền là cách “dạy nửa kia” – tức là giáo dục tâm hồn.
Trong bối cảnh trường học đang thay đổi ngày nay, thiền đóng một vai trò tích cực đối với học sinh và giáo viên. Thiền giúp học sinh rèn luyện khả năng tập trung và chánh niệm. Học sinh ngày nay bị bao quanh bởi vô số phiền nhiễu như điện thoại, mạng xã hội, áp lực điểm số, thi cử,… Khi “tâm trí” bị rút lui, việc học trở nên hời hợt và thiếu chiều sâu. Thêm một chút Zen giúp học sinh rèn luyện kỹ năng chú ý bằng các bài tập đơn giản (ví dụ: kiểm soát hơi thở, kiểm soát cảm xúc khi giảng bài, làm bài kiểm tra hay chỉ ngồi yên vài phút khi bắt đầu lớp học…).
Học sinh học cách thừa nhận cảm xúc mà không bị cảm xúc kiểm soát, từ đó giảm bớt sự tức giận, lo lắng và sợ hãi. Điều này là vô cùng cần thiết trong môi trường học đường hiện nay, nơi áp lực thi cử và các mối quan hệ bạn bè dễ khiến học sinh mất cân bằng tâm lý.
Học sinh trường THPT Bùi Thị Xuân (P.Bến Thành, TP.HCM) trong lớp tập yoga
Thiền còn phát triển nhân cách người học và dạy họ nghệ thuật sống hòa hợp. Khi học sinh học cách lắng nghe chính mình, các em cũng học cách lắng nghe người khác, cảm nhận được lòng nhân ái, tình yêu thương và giảm thiểu bạo lực ở trường học. “Người học trò biết dừng lại trước khi nói những lời tổn thương, biết mỉm cười thay vì phản ứng thiếu kiên nhẫn, đó là kết quả sâu sắc của việc tu Thiền”, một giáo viên đã nghỉ hưu ở TP.HCM chia sẻ.
Đối với giáo viên, thiền giúp phát huy năng lượng tĩnh lặng, duy trì sự bình yên nội tâm, giảm căng thẳng nghề nghiệp và phục hồi năng lượng tích cực. Thiền giúp giáo viên lan tỏa tinh thần giáo dục nhân văn, một nền giáo dục đầy yêu thương, nhân ái, giống như tinh thần trong truyện ngắn Nước mắt của Nam Cao.
Một vị thầy có chút Thiền sẽ dạy học trò ít áp lực hơn và dạy nhiều hơn bằng sự hiểu biết. Họ nhận ra rằng có sự sợ hãi hoặc thiếu tình thương đằng sau hành vi sai trái của học sinh, và vì vậy họ hành động với lòng nhân ái hơn là trừng phạt. Chính nhận thức này đã tạo nên một môi trường học đường lành mạnh, nhân văn, trong đó “giáo dục là nhận thức chứ không phải áp bức hay trừng phạt”. Đây cũng là tiêu chí quan trọng của chính sách xây dựng trường học hạnh phúc hiện nay.
NHIỂU CÁCH NỘP ĐƠN
Khi Thiền được đưa vào trường học, nó không chỉ tác động đến từng cá nhân mà còn có thể chuyển hóa cả tập thể. Ở nhiều quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ và Anh, các chương trình như Dự án chánh niệm trong trường học, Lớp học bình tĩnh hay Chương trình trường học yên bình đã được chứng minh rõ ràng là có hiệu quả trong việc giảm bạo lực học đường, giảm tình trạng nghỉ học và tăng mức độ hạnh phúc cũng như sự gắn kết giữa giáo viên và học sinh.
Ở Việt Nam, một số trường học ở TP.HCM, Huế hay các khóa kỹ năng sống ở Hà Nội, Đà Nẵng… đã áp dụng Thiền nhẹ nhàng trong hoạt động. Nhờ đó, học sinh bớt giận dữ, học tập tốt hơn và lớp học trở nên hòa thuận, yên bình hơn.
Đầu năm học 2025-2026 này, trường THPT Bùi Thị Xuân (P. Bến Thành, TP.HCM) đang giảng dạy 11 nội dung chương trình học hoàn toàn miễn phí, bao gồm yoga, nấu ăn, gym và công dân toàn cầu. Nếu trường học coi Thiền là một kỹ năng sống như vậy thì tôi nghĩ nhiều học sinh sẽ học nó.
Vấn đề còn lại là làm sao đưa Thiền vào trường học sao cho không rườm rà và không nhầm lẫn là tôn giáo hóa trường học.
Có thể thực hiện bằng nhiều cách như: 5 phút thiền đầu giờ, đi thiền hành trong sân trường, sau mỗi giờ học… Các lớp thiền có thể lồng ghép thông qua văn học, nghệ thuật, âm nhạc để học sinh cảm nhận được sự chiêm nghiệm, suy tư trong tác phẩm.
Có thể khẳng định Thiền không chỉ là phương pháp ngồi yên mà là nghệ thuật sống chánh niệm và giáo dục bằng trái tim. Khi Thiền đi vào trường học, nó mở ra một nền giáo dục mới, không chỉ về kiến thức mà còn về sự hiểu biết, tình thương, học tập, thực hành và tiến bộ. Thiền sư Thích Nhất Hạnh cũng từng nói: “Giáo dục không phải là nhồi nhét kiến thức mà là giúp học sinh trở thành chính mình trong sự an lạc và hiểu biết”. Ý kiến này tương tự như mục tiêu cuối cùng của việc học tập được UNESCO đề cao: “học để thành công”.
