Với nguồn lực vô giá, năm 2016 Thủ tướng Chính phủ đã quyết định phê duyệt Dự án “Bảo tồn và phát huy giá trị tài liệu khắc gỗ triều Nguyễn – Di sản tư liệu thế giới”.
Di sản cực hiếm
Khối tranh khắc gỗ triều Nguyễn hiện được lưu giữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV (huyện Cam Ly, Đà Lạt, tỉnh Lâm Đồng), gồm 33.976 tấm, tạm chia thành hơn 100 cuốn với nhiều chủ đề như lịch sử, địa lý, chính trị – xã hội, quân sự, pháp luật, văn hóa – giáo dục, tôn giáo-tư tưởng-triết học, ngôn ngữ-văn học; Thơ.
Đây là nguồn tư liệu lịch sử đáng tin cậy, tương đối nguyên vẹn cho việc nghiên cứu, so sánh, nghiên cứu lịch sử Việt Nam trên nhiều lĩnh vực. Nguyễn là bản gốc của bộ sách văn học và lịch sử chính thức nổi tiếng của Việt Nam, chủ yếu được biên soạn, khắc và in dưới thời nhà Nguyễn. Bản khắc gỗ được làm chủ yếu bằng kỹ thuật khắc ngược chữ Hán Nôm trên gỗ để in sách, được sử dụng rộng rãi trong thời kỳ phong kiến và còn tồn tại cho đến ngày nay.
Tài liệu khắc gỗ được biên soạn và in ấn cẩn thận. Việc tiếp cận những tài liệu quý giá này cho phép chúng ta nhận ra tài năng của con người Việt Nam. Qua trò chuyện với ông Nguyễn Thanh Châu, nguyên giảng viên Hán Nôm Đại học Đà Lạt, tôi được biết gỗ Thị là loại gỗ phổ biến nhất được sử dụng để làm ván khắc. Loại gỗ này dai, mềm và mịn, khó bị rách hay cong vênh nên hình khắc trên đó sẽ không bị biến dạng. Sách Đại Nam Nhất Thống Chí cho biết, khối gỗ cũng được làm từ cây bạch đàn, thường gọi là mật ong sống, có thớ gỗ trắng nhẹ như ngà voi. Vì vậy, những thanh gỗ vẫn ở tình trạng khá tốt dù đã trải qua hàng trăm năm.
Các bản in mộc bản triều Nguyễn bao gồm các bản khắc bằng Chan Chan (đường thẳng, ký tự đơn giản), nhiều bản bằng thư pháp Trung Quốc (thư pháp Trung Quốc), và nhiều bản có sơ đồ, bản đồ, tranh vẽ và họa tiết. Chữ viết trên các khối gỗ rất nhỏ, nhiều nét và tinh tế. Dù trải qua hàng trăm năm, chữ trên giấy vẫn sắc nét khi in ra.
Nhiều chuyên gia cho rằng tranh khắc gỗ không chỉ là tài liệu có giá trị mà còn là minh chứng cho nghệ thuật chạm khắc. Theo thầy dạy Hán Nôm Nguyễn Thanh Châu, đỉnh cao của kỹ thuật làm mộc bản thời Nguyễn là nghệ thuật thể hiện chi tiết từng đường nét hoa văn, họa tiết, bản đồ, sơ đồ và con dấu của nhà vua. Có thể thấy tranh khắc gỗ có giá trị nghệ thuật rất cao.
Trong di sản tư liệu tranh khắc gỗ đồ sộ gồm gần 34.000 tấm, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV hiện đang lưu giữ những cuốn sách quý được in từ tranh khắc triều Nguyễn như: Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Đại Nam Thục Lục, Khâm Định Đại Nam Hội Diễn Sư Lệ, Minh Mệnh Chính Cảnh, Đại Nam Nhất Thống Chí… Tất cả đều được lưu giữ thông qua hệ thống “kho” chuyên dụng hiện đại.
Lan tỏa giá trị của tài liệu khắc gỗ
Những năm gần đây, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV đã trở thành điểm đến hấp dẫn của du khách trong và ngoài nước trên hành trình khám phá, trải nghiệm Xứ sở hoa Đà Lạt. Ngoài việc tham quan “hoàng cung đầu tiên” trên cao nguyên có niên đại từ năm 1958, du khách còn được xem, tìm hiểu về di sản tranh khắc gỗ tư liệu triều Nguyễn được bảo tồn, trưng bày và trưng bày tại đây.
Giám đốc Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV Nguyễn Xuân Hùng cho biết trung tâm chính thức khai trương vào năm 2007 và mở cửa khu trưng bày lưu trữ. Hai năm sau, cuốn “Mộc bản triều Nguyễn – Tổng quan” được biên soạn dưới dạng sách điện tử và sách in để xuất bản và giới thiệu tài liệu mộc bản tới các nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế.
Trên cơ sở đó, Trung tâm tiếp tục sáng tạo và xuất bản nhiều sách, tài liệu về giá trị của tranh khắc gỗ như hai cuốn “Học giả Thăng Long-Hà Nội qua tài liệu khắc gỗ triều Nguyễn”, “Tranh khắc triều Nguyễn – Di dời đô chiếu và một số kiệt tác” hay cuốn “Tuyển tập các quan đại thần triều Nguyễn qua tài liệu khắc gỗ – Di sản tư liệu thế giới”…; Triển lãm chuyên đề “Di sản tư liệu thế giới của các kỷ lục Châu Âu, Tranh khắc gỗ – Giá trị lịch sử từ ký ức” và “Triều Nguyễn biên soạn lịch sử dân tộc” bằng tranh kính màu nhằm mang đến cho công chúng niềm vui và học tập. Những năm gần đây, trung tâm đã tổ chức nhiều hoạt động công bố, triển lãm, ra mắt nhằm phát huy giá trị di sản văn hóa và đưa tài liệu tranh khắc gỗ đến gần hơn với công chúng.
Ngày nay, với sự phát triển của khoa học công nghệ, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV đã đẩy mạnh ứng dụng AI, giúp nâng cao hiệu quả công tác lưu trữ, đồng thời lan tỏa mạnh mẽ giá trị tài liệu đến với công chúng. Hiện nay, trung tâm sử dụng công nghệ bản đồ 3D để tạo ra các khối hình ảnh tương tác trong không gian ba chiều.
Tại khu vực “Không. Người xem còn được thưởng thức các tác phẩm tranh khắc gỗ nổi tiếng sử dụng công nghệ thực tế ảo VR 360… “Công nghệ đã đưa phim tài liệu, di sản lịch sử đến gần hơn với công chúng, rất sinh động và hấp dẫn”, du khách Lê Thị Hà đến từ Hà Nội chia sẻ.
Tuy nhiên, các ứng dụng AI yêu cầu phải tuân thủ nghiêm ngặt một số nguyên tắc nhất định, chẳng hạn như tuân thủ Đạo luật Lưu trữ 2024 và các quy định về an ninh mạng, bí mật nhà nước, sở hữu trí tuệ và bảo vệ dữ liệu cá nhân. Đồng thời, phải có giải pháp bảo vệ tài liệu, dữ liệu số được AI xử lý khỏi nguy cơ truy cập trái phép, tấn công mạng và mất dữ liệu; Thực hiện công việc đảm bảo tính toàn vẹn, chính xác và khách quan của tài liệu nhằm ngăn chặn nguy cơ AI hiểu sai…
Theo ông Hùng, cần xây dựng, hoàn thiện hành lang pháp lý, tiêu chuẩn kỹ thuật đồng bộ để AI trở thành công cụ hữu hiệu trong công tác lưu trữ; Đầu tư chiến lược vào hạ tầng công nghệ, nền tảng dữ liệu và yếu tố then chốt là phát triển nguồn nhân lực chất lượng.
Bài và ảnh: MAI VĂN BẢO
